Een overheid wil altijd mentale onderwerping

  • Theo van Willigenburg

De filosoof Sebastien Valkenberg maakte onlangs in Trouw (20/7/2013) bezwaar tegen wijsgerige theorieën en cultuuranalyses die een directe ‘bloedrode’ lijn trekken tussen de concentratiekampen uit de nazitijd en het veiligheidsbeleid van democratische overheden nu. Maar zulke op het oog groteske vergelijkingen zijn nodig om iets universeels aan het licht te brengen dat je anders niet ziet.

Een van de meest stuitende scènes in de film The Pianist is die waar in het Getto van Warschau een groep haveloze Joden wordt staande gehouden door een nazi-officier die hen op een rij zet en hen vervolgens om en om doodschiet. Ze worden dus niet allemaal afgeknald. De een blijft leven, de ander wordt achteloos gedood. Het duurt niet lang, het is zo voorbij. Routineus doet de officier zijn wrede werk en loopt dan door, terwijl de overlevenden bevend tussen de lijken blijven staan.

Wreed genoeg kopieert de nazi-officier hier een methode die de grote Judese koning David toepaste om het volk van de Moabieten te onderwerpen: “Hij deed hen op de grond liggen om er één te laten leven tegen de twee die moesten sterven.” (2 Samuel 8, 2) David, de epische held van de Joden, toonde zich zelfs minder ‘genadig’ dan de nazi-officier in The Pianist. Maar de methode is hetzelfde. Een methode van ongekende wreedheid, juist omdat niet iedereen wordt gedood, terwijl dat in ieder geval in het getto van Warschau toch de uiteindelijk beoogde uitkomst was.

Door hun willekeur tonen koning David en de nazi-officier niet alleen hun soevereiniteit (ze kunnen beschikken over leven en dood). Het grijpt veel dieper. Ze dwingen hun slachtoffer – die vertwijfelt vraagt ‘waarom leef ik nog?’ – tot een antwoord dat de essentie van de vigerende rassenideologie, de etnische politiek of de religieuze uitroeiingsijver weerspiegelt: er is geen enkele reden voor jouw bestaan; je bent een niet-mens, een onwaardige – slechts door pure willekeur mag je nog leven. Die boodschap wordt erin gehamerd. De film Sophie’s Choice verhaalt over een moeder die gedwongen wordt te kiezen of haar zoontje of haar dochtertje naar de gaskamer gaat; als ze niet kiest worden beide kinderen vermoord. In getto’s en in de barakken van de concentratiekampen lieten de nazi’s de ‘selectie’ voor de gasdood over aan de Joodse Sonderkommando’s.  Ze werden gedwongen om willekeurig ‘op te ruimen’ en onderstreepten daarmee het ‘wetenschappelijke’ racisme dat hen uitsloot als menselijk vuil.

Moderne, democratisch gekozen machthebbers beschikken over beter of slechter leven en soms over dood. De controle- en uitsluitingsmechanismen die zij gebruiken zijn niet meer ostentatief wreed en exemplarisch, maar eerder onzichtbaar en omni-present. Maar nog steeds doet de macht er alles aan om de getroffenen te laten instemmen met de redelijkheid van haar ideologie of procedure. Machthebbers willen niet alleen het lichaam, maar vooral de geest van hun ondergeschikten beheersen. In Nederland worden asielzoekers – op het oog tamelijk willekeurig – maanden, soms jaren opgesloten en dan weer ineens vrijgelaten, zonder dat ze weten waarom. Eenmaal vrij kunnen ze zo weer worden opgepakt. Ze worden zo murw gemaakt, dat ze uiteindelijk niets anders kunnen dan de ‘waarheid’ van de IND tot hun eigen waarheid maken: u hebt gelijk, ik hoor hier niet, hier is voor mij geen plaats, het beleid is juist, ik ben illegaal. Wie zich blijven verzetten (hongerstakende asielzoekers, tbs-ers die de juistheid van hun veroordeling bestrijden, gelovigen die inenting weigeren) treft al snel dwang en verdere uitsluiting. Staatsmacht wil vooral instemming afdwingen met de redelijkheid van de uitgeoefende disciplinering en dwang, of deze nu religieus gemotiveerd is (inquisitie) of democratische gelegitimeerd (“de meerderheid heeft gelijk”).

Daarom zijn Bijbelse profeten zo kritisch over het verlangen van de kinderen Israëls naar een leider, een koning, een ‘gewone’ overheid (net als bij andere volkeren!). David was een moordenaar en de uiteindelijk gevormde Joodse koninkrijken waren kortdurend en/of rampzalig (vooral de langst volgehoudene: die van de Hasmoneeën). Daarom preekt Jezus, de messiaanse ‘zoon van David’, een heel ander soort machtuitoefening (die onder mensen voor onmogelijk gehouden wordt): een hemelse heerschappij die meer weg heeft van anarchistische dwarsliggerij dan van een welgeordende maatschappij. Liever een nomadengemeenschap dan een staat binnen afgebakende territoriale en ideologische grenzen. Wat we in onze moderne tijd nog steeds nodig hebben is meer en vooral andere politieke filosofie. Dat maken de groteske vergelijkingen met barbaarse Bijbelverhalen en ons eigen westerse Naziverleden steeds weer duidelijk.

Foto: Holocaust-4 (Holocaust Memorial Miami Beach) door Danny Hammontree (CC BY-NC-ND 2.0).

Tags: